See kachi xii nase kekako ñuu yia
KUU KA ÑUU XII
Kanu di ñuu xia chi ne nexi 93.13 km2, te kuna io ncha nuchi, nuyuse, kuna vixii ncha daneyaka.

TOO IO
Ñuu xia, ndrei chayu ndreixia te kakoxi nuu dau Tu’u Savi, nte nsreinchato ndrei cha ranchería yaka, nundreikoxi, orre nakauña ncha tila yaka,, kui 2005, te un ndreikoxi 4,357.
Te ndrei ncha too neyii te me ni nuu dau kakoxo, te ncha yu kuechi te kakoxii nuu dai ndri nuu daka, ndruni tekununikoxi.
ICHI VE’E ÑUU SEKOXI
Nuu yia, te uu ichi ve’e ñuu ndreku. In ichi católico, te inka tuku ichi envangelista, kui 2007 orre nakauña ncha.
Kachikoxi se ve’e ñuu yaka nesee kui 16000, te too daka, too cacique , te jua ndri teyiku, do kuna nadana.
CHA’A VE’E
Nase ka ve’e koxi
Me ni ve’e vitu, ve’e ndro’e ka, sekuduaka ve’e vaa kak, kuai 2008 orre nekau ncha too lilu yaka te ka 802 ve’e un ndreiyixi, ñatu pisu ñu.
ICHI IO VÍAS
Io uu ichi kexio ñuu yia, in ndrenundrua te yao Montoya yaka, san padro, te inka tuku, ichi kua yao san Pablo cuatro. Du ñatuu kaa va’a ichi, ndrau kaa, ñatu vai karu chika
NASEKUNDREDOO
Nuu yia te kexio se kudredoo, ndri e ndria, kua ke va atoo, te kua kaa te u’u dua too nava se kao ndri se kao kua xika, io tuko kua kexio tutu kanuo se vei xika.
KUA KUO SE KANEO O SEKAIO
Xiti ñuu yia te kaa in tiendalili, kua se nchaa too se kaikoxi ndri se kanekoxi, o ñate sekoxi ndre nundra’a tuku, un una ndruu.
SEKAXIO
Sese koxi, dita, ndruxi, vndre, aba, nchichi,barbacoa mbee o ñate kuñu ndrukutu, dita ndreyu, do see sekoxi orre io in viko, se te xikoxii tute panela, ndrtekuixii ndri ndrdi, do meni ncha nenu neyii yaka.

SEKADUAKOXI
Seku du una too kaduakoxii ncha sekaneo, lakuini doo kandrixio yaka, ko uu uni n ancha ñadii kadua, doo, pañuyitii. Xio ndri trompo, te nchayu lili yaka te tuka kuini koxi caduakoxi ncha see.
Ñaa kadua doo
SEDAKUO
Ñuu yia te io in ve’e secuela kue see nchachu liliyaka prescolar, primari ndri telesecundaria, du dini ncha landra yaka se, nchi ncha too nechi chi tu un dakuakoxi, ndrei nchayu neyi te tu chinikoxi kanukoxi tutu, tuxinikoxi kakakoxi.
KUA KIO NUU KUO:
ncha ranchería yaka ndri ñuu io inka clínica, kua see nchaa too un kukoxii, ndrei koxi see, chi kuendra tila te señako se kaikoxi ndri diu, kuendra xia kuyika see koxii.
Do un kuee kanu nakoxi, te ndrenundrua nuukoxii hospital, chi clinicayia dini un naa too kuedayuu. Okuu xitikoxio nuu nchayu lii yaka te kuendra ñatu sei vakoxii, kuendra xia kukoxii, te clinca yia te daneña koxi nasekadua koxii se kaikoxii.
.
NCHAA VIKO NSENDREKUU
Nuu xii tendri na’a oko uu xika yo juliu sendrekuviko patrón Santiago Apostol, te uu druu sendreku, ncha te kuxiu yaka nataka kone in druu kumani ku oko uu, kue kundrekutuakone sekai too nataka viko, dane yaka dakandrikone torituyaka, sedadikituu,xita koo tuku, tee ndri ñadii, vai too dava k ancha ñuu kiyi dadikikoxii.
ñuu
NCHA SEKIDEKOXI
Ndrinaa ncha ranchería te sedrku viko, kidekanukoxi satunkoxii, doo viko kanuka sendreku tierra caliente kuendra viergen Guadalupe, ndru ndri chenu tuku, ndrei ncha too catilicu yaka kidekoxii, kaduakoxo comida, sekondri chenukoxi, sendroko in ofrenda, kua sendro sekaduakoxii.
Kaakoxi nse ndreka ndrei ñani naakoxi nchayu nexii, kuendra yia un una kandru kumani naa, te sama kundrinikoxi, kaduakoxii kaduako xii ncha yia. Do ncha yuu tena koxii inka ichi te ñatu se kidekoxii. Dini oko un diciembre kidekanukoxi kuendra kau ndrixii.
NCHAYU KE SE KOXII XIKA
Va ncha kekoxii ñuu yia se kakakukoxii, chi kuendra ñatu chiu kada koxii ñuu yia, kuendra xia kuyika, kee koxii. Se ‘e ndrei koxii ve’e koxii o ñate me ni ncha tee yaka see, ncha nuyiayaka, Sinaloa, Ensenada, Sonora o ñate ndre Estados Unidos. Kuendra xia nuu nchayu lili yaka te ñatu sndreindrikoxi tata koxi, kini kone kuenukoxii.
TEE KUXII
Ncha tee kuyiu yaka, te ndre oni kuia nada ncha te ku kanu yaka, ñakuini presidente, Sendico ndri yaa cimi regidor. Sendreku in junto kua ncha komun yaka niña. Te ncha tenu xia ni vekone dava k ancha tee kutyiu liliyaka ñakuni ncha topil.